نعمت‌الله نصیریارتشبد "نعمت‌الله نصیری" ۱۳ سال ریاست سازمان اطلاعات و امنیت کشور ـ ساواک ـ را به عهده داشت. در کودتای ۲۸ مرداد که کودتاکنندگان، زندان را اشغال کردند و زندانیان آزاد شدند، نصیری جزء رهاشدگان از زندان بود، نصیری در ۱۵ خرداد ماه سال ۱۳۴۲ با حفظ سمت ریاست شهربانی کل کشور، به دلیل سوابق و عملکرد در کودتای ۲۸ مرداد و مسؤولیت‌های بعد از کودتا برای درهم شکستن قیام مردم به رهبری امام خمینی، به فرمانداری نظامی تهران منصوب شد. ۱ - معرفی اجمالیارتشبد "نعمت‌الله نصیری" که ۱۳ سال ریاست سازمان اطلاعات و امنیت کشور ـ ساواک ـ را به عهده داشت، در مرداد ۱۲۸۹ش. در «سمنان» متولد شد. پدرش "محمد نصیری" (عمید الملک) و مادرش "زرین تاج خانم" نام داشت. نصیری پس از تحصیلات مقدماتی، در سال ۱۳۱۱ش. وارد دانشکده افسری شد و در سال ۱۳۱۳ درجه ستوان دومی گرفت. او ۱۰ سال اولیه خدمت خود را در دانشکده افسری گذراند. وی در این مدت با "محمدرضا پهلوی" دوست و هم دوره شد. او از بین ۴۲ نفر، شاگرد هشتم شد. [۱]
اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند شماره ۳۴۱۳۸- ۳۴۰۴۴ پ.
وی پس از فارغ‌التحصیلی از دانشکده افسری، مشاغل مختلف نظامی اختیار کرد. در جلد دوم «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی»، مناصب نظامی نصیری از زمان فارغ‌التحصیلی از دانشکده تا احراز فرماندهی گارد شاهنشاهی، به نقل از اسناد ساواک به این شرح است: «فرمانده دسته مسلسل سنگین، فرمانده دسته و گروهان دانشکده افسری، معاون دانشکده تکمیلی افسری، فرمانده گردان ۲ هنگ ۱۸ کرمان، فرمانده گردان مستقل سیرجان، فرمانده گردان پیاده دانشکده افسری، فرمانده تکمیلی و معاون دسته پیاده دانشکده افسری، فرمانده دانشکده پیاده و فرمانده هنگ پیاده پهلوی. ایشان در سال ۱۳۲۹ش. به درجه سرهنگی، به فرماندهی گارد شاهنشاهی منصوب شد.» [۲]
دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، از ظهور تا سقوط، مجموعه اسناد لانه جاسوسی، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های علوم سیاسی، ۱۳۶۶، ج۱، ص۱۷۳.
۲ - نقش نصیری در کودتای ۲۸ مردادنصیری در سال ۲۸ مرداد ۳۲، به دستور شاه و ابلاغ دستور وی مبنی بر انفصال "مصدق" از نخست وزیری و انتصاب "فضل‌الله زاهدی" به جای وی به نخست وزیری منصوب گردید و لیکن در ۲۵ مرداد به دستور سرتیپ ریاحی، رئیس ستاد وقت ارتش توقیف و زندانی شد. [۳]
از ظهور تا سقوط، مجموعه اسناد لانه جاسوسی، ج۲، ص۱۸۹.
چند روز پس از پیروزی کودتای ۲۸ مرداد، وی و جمعی از نظامیان بلند پایه‌ی وابسته به گارد شاهنشاهی که به دستور دولت مصدق در جریان کودتا دستگیر شده بودند، آزاد شدند. نصیری در حمله به منزل مصدق و تصرف آن که منجر به فرار مصدق شد، نقش فرماندهی داشت. [۴]
اوسطی، علیرضا، ایران در سه قرن گذشته، تهران، انتشارات پاکتاب، ۱۳۸۲، ج۲، ص۸۲۸.
در کودتای ۲۸ مرداد که کودتاکنندگان، زندان را اشغال کردند و زندانیان آزاد شدند، نصیری جزء رهاشدگان از زندان بود، او تعدادی از افراد گارد شاهنشاهی را که در زندانِ پاسگاه نظامی شرق تهران در اسارت بودند، آزاد نمود. [۵]
اوسطی، علیرضا، ایران در سه قرن گذشته، تهران، انتشارات پاکتاب، ۱۳۸۲، ج۲، ص۸۲۹.
او پس از بازگشت شاه به کشور، به درجه سرتیپی و در سال ۱۳۳۶ به درجه سرلشکری منصوب گردید. [۶]
حقیقت، تاریخ سمنان، شامل وقایع از دوران ما قبل تاریخ...فرهنگی اقتصادی سال‌های اخیر، سمنان، فرمانداری کل سمنان، ۱۳۵۲، ص۳۰۹.
او در مرداد سال ۱۳۴۱ به درجه سپهبدی و در سال ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به سمت فرمانداری نظامی تهران و حومه منصوب شد، در ۱۰ بهمن در سال ۱۳۴۳ در دولت "امیرعباس هویدا" به سمت معاونت نخست وزیر و رئیس سازمان اطلاعات و امنیت ـ‌ساواک‌ـ منصوب شد.ساواک در دوران نصیری به اوج خشونت و سرکوب مخالفان گرایش یافت و تیم سه نفری "نصیری"، "ثابتی" و "معتضد" از ساواک، یک سرویس خشن و بی‌رحم به وجود آورد. [۷]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط پهلوی، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۰، ص۵۰۹.
۳ - نصیری و قیام ۱۵ خردادنصیری در ۱۵ خرداد ماه سال ۱۳۴۲ با حفظ سمت ریاست شهربانی کل کشور، به دلیل سوابق و عملکرد در کودتای ۲۸ مرداد و مسؤولیت‌های بعد از کودتا برای درهم شکستن قیام مردم به رهبری امام خمینی، به فرمانداری نظامی تهران منصوب شد. قلع و قمع بیشتر مبارزان با دستگیری افراد مورد نظر، جلوگیری از تجمع مردم در شب، جمع‌آوری اجساد و انتقال آنان به اماکن خاص، جهت محو آثار کشتار و مشخص نشدن افراد کشته شده، هدف حکومت نظامی بود. [۸]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط پهلوی، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۰، ص۵۰۹.
پس از سرکوب قیام ۱۵ خرداد، به دلیل عدم همکاری با پلیس، میدان میوه و تره‌بار تهران تعطیل شد. در روز ۱۵ خرداد، نصیری دستور بازداشت طیب حاج رضایی را صادر کرد. در زندان متن از پیش تهیه شده‌ای را به او داد و گفت: «بخوان و امضاء کن.» خلاصه‌ی متن این بود که من «طیب» مقداری پول از آقای خمینی گرفته‌ام که اگر روزی چنین اتفاقی افتاد و ایشان دستگیر شد، من نفری ۲۵ ریال بین مردم پخش کنم، تا به خیابان‌ها بریزند و بگویند: یا مرگ یا خمینی، طیب حاضر به امضای متن نشد. نصیری از "حاج اسماعیل رضایی" خواست که متن را امضا کند؛ اما او هم قبول نکرد. [۹]
منصوری، جواد، تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸، ج۲، ص۲۲.
به رغم شکنجه‌ها و آزارهای زیاد، هیچ یک حاضر به تایید متن مورد نظر نصیری نشدند. دادگاه بعدی پس از چند جلسه سرانجام در ۲۷ مرداد، رای خود را مبنی بر اعدام طیب و حاج رضایی صادر کرد. در ۱۲ شهریور دادگاه نظامی تجدید نظر، شروع به کار کرد و در ۲۲ مهر رای دادگاه صادر شد. طیب حاج رضایی را با اینکه دلایل کافی نداشتند، فقط بر اثر اعمال فشار نصیری و درخواست او از شاه، محکوم به اعدام کردند. [۱۰]
منصوری، جواد، تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸، ج۲، ص۲۳.
۴ - عقاید فکری نصیرینویسنده کتاب «خاطرات من و فرح پهلوی» که خود بارها از نزدیک گفتار و سخنان نصیری را شنیده و درباره آنها، گزارش‌های خبری متعددی تهیه کرده است، می‌نویسد: نصیری ظاهراً بهایی نبود، ؛ اما از «بهاییان» حمایت می‌کرد و در زمان ریاست او بر ساواک، بهاییان زیادی وارد کار ساواک شدند که معروف‌ترین آنها "پرویز ثابتی" و "سرهنگ حقیقی" بود. نصیری معتقد بود که اسلام یک دین و مذهب ارتجاعی است و برای مملکت خطر دارد، به همین سبب در دوران ریاست او ساواک، بیشترین مبارزه را با گروه‌های اسلام‌گرا به عمل آورد و کوشید ریشه اسلام‌گرایان را بخشکاند. نعمت‌الله نصیری عضو فراماسونری هم بود و در جلسات «لژ ایران» که در خیابان شاه رضا (انقلاب کنونی) محل سابق انجمن برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد. ریاست این جلسات با مهندس "جعفر شریف امامی" بود. به "اسدالله علم" وزیر دربار شاهنشاهی و ارتشبد "بهرام آریانا" هم یک نوع سرسپردگی و ارادت خاص داشت. از نظر ایدئولوژیکی کاملاً مرید ارتشبد آریانا بود و از تغییر خط فارسی حمایت می‌کرد. او معتقد بود که تغییر خط فارسی از عربی به لاتین باعث می‌شود که ارتباط ما با اعراب قطع شود. اگرچه آریانا تغییر خط را مطرح کرد؛ ولی نصیری لزوم تغییر دین را هم مخفیانه تبلیغ می‌کرد و معتقد بود که ایران یک کشور غیر عرب است و نباید از دین اعراب پیروی کرد. [۱۱]
دلرم، اسکندر، من و فرح پهلوی، تهران، نشر گلفام، ۱۳۷۷، ص۵۶۲.
[۱۲]
دلرم، اسکندر، من و فرح پهلوی، تهران، نشر گلفام، ۱۳۷۷، ص۵۶۳.
۵ - نخست وزیری نصیرینصیری در بهمن سال ۱۳۴۳ به سمت نخست وزیر و رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور منصوب شد. وی در ۱۲ مهر سال ۱۳۵۰ به درجه ارتشبدی رسید. دوران فرماندهی او بر ساواک، اوج فعالیت ساواک در دستگیری، شکنجه و سرکوب وحشیانه و ظالمانه مخالفان و منتقدان رژیم بود. این اقدامات، باعث بدنامی و منفور شدن ساواک و رئیس آن نصیری شد و با اوج‌گیری انقلاب اسلامی شاه مجبور شد، در تیرماه ۱۳۵۷ او را از ریاست ساواک عزل کند و در تاریخ ۳۱ تیرماه همان سال به سفارت ایران در پاکستان منصوب کند. شاه برای نجات خود نصیری را از سفارت نیز عزل و به تهران فراخواند. [۱۳]
خلالی، صادق، خاطرات، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۱، ص۳۵۹.
نصیری در طول اشتغال، ۶۰ نشان داخلی و خارجی دریافت کرد. [۱۴]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط پهلوی، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۰، ص۵۰۹.
[۱۵]
اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند شماره، ۳۴۲۱۱.
وی دوبار ازدواج کرد که همسر نخست او "پروین نصیری" و همسر دوم او "زلیخا خلوتی" نام داشت. از او دو فرزند به نام‌های "محمدرضا" و "زرین ناز" بر جای مانده است. [۱۶]
اسناد مؤسسه تاریخ معاصر ایران، سند شماره، ۳۴۰۴۶.
۶ - وضعیت نصیری در دادگاه"آیت‌الله خلخالی" رئیس وقت دادگاه‌های انقلاب اسلامی، وضعیت ارتشبد نصیری را به هنگام تحویل وی به دادگاه، چنین بیان کرده است؛ نصیری را زمانی که قصد فرار داشت، بازداشت کرده بودند. وقتی که درهای زندان «دژبان جمشید» شکسته شد، تعدادی از اینها که به صورت ظاهری در آن زندان بودند، بیرون آمدند و قصد فرار داشتند که مردم آنها را بازداشت کردند. [۱۷]
خلخالی، صادق، خاطرات، ص۳۶۰.
نصیری در ۱۶ آبان ۵۷ در حال فرار دستگیر شد و در حین دستگیری کتک مفصلی هم نوش جان کرد. البته مردم می‌خواستند همانجا او را به درک واصل کنند؛ ولی بعد به این نتیجه رسیدند که بهتر است او محاکمه شود، نصیری را با پیکر زخمی و سر و صورت خون‌آلود به دادگاه آوردند، او با فریاد بدگویی از شاه فراری سعی می‌کرد، خود را از خطر محاکمه و تیرباران نجات دهد؛ اما دادگاه حکم تیرباران او را در ساعت ۲۳: ۴۵ روز پنج شنبه ۲۶ بهمن ۵۷ صادر کرد. [۱۸]
رفیع‌زاده، منصور، خاطرات، ترجمه اصغر گرشاسبی، تهران، اهل قلم، ۱۳۷۶، ص۳۸۱.
۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «نعمت الله نصیری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۶/۲۷. رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | تراجم | حکومت پهلوی | رجال سیاسی | کودتای 28 مرداد | مقالات پژوهه | مقامات عالی ساواک | نخست وزیران عصر پهلوی
|